نظام آموزشی پاکستان

• نظام آموزشی پاکستان
• تاریخچه و ساختار نظام آموزشی
• آموزش پیش دانشگاهی
• آموزش پیش دبستانی
• آموزش پایه
• آموزش ابتدایی
• آموزش متوسطه
• آموزش عالی
• آموزش معلمان
• آموزش ضمن خدمت
• آموزش استثنایی
• آموزش بزرگسالان
• آموزش زنان
• آموزش علوم مذهبی

نظام آموزشی پاکستان

آموزش پیش دانشگاهی

ساختار آموزشی

تحصیلات‌ ابتدایی‌ طی دوره‌5ساله‌ (Grades 1-5) ازسن‌5سالگی‌ آغاز می‌گردد.سپس‌ دانش‌ آموزان‌ وارد دوره‌ آموزشی دو مرحله‌ ای‌ مشتمل برمرحله‌ اول‌(Grades 6-8) و مرحله‌ دوم‌ (Grades 9-10) می گردند.نهایتا در پایان‌ دوره‌ های‌ مذکورو پس ازگذراندن‌ آزمونهای‌دوره‌10ساله،گواهینامه‌Secondary School Certificate (SSC) به فارغ التحصیلان اعطا میگردد.پس‌ازدریافت‌گواهی‌ مذکور،دانش‌ آموزان‌ ازمجوز ورود مستقیم به کالجهای‌ وابسته‌ به‌دانشگاهها واحرازمدرک‌(Bachelor Degree)پس‌از4سال‌ تحصیل‌ برخوردارمی گردند.علاوه براین،با گذراندن دوره‌ پیش‌ دانشگاهی‌‌2ساله(Grades11-12)گواهینامه(SSC)به فارغ التحصیلان اعطا می گردد.درمجموع‌ دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی، پس‌ از12سال‌ تحصیل‌ با شرکت‌ درآزمونهای نهایی‌ با دریافت‌ مدرک‌ دیپلم‌ متوسطه‌Higher Secondary Certificate(HSC) به آزمودن شانس‌ خود جهت ورود به‌ دانشگاه‌ می پردازند .

آموزش پیش دبستانی

مقطع آموزش پیش دبستانی در کشور پاکستان مدت زمان 6 ماه  به طول انجامیده  و از سن5سالگی آغاز می گردد.گفتنی است که کلیه برنامه های آموزشی و مراقبتی مراکز آموزش پیش دبستانی کشور پاکستان به صورت اجباری و رایگان به کلیه کودکان پاکستانی ارائه می گردد.مهدکودک از جمله اولین مکان های آموزشی کشور پاکستان به شمار می آیدکه کودکان را جهت آموزش و تربیت بدانجا می سپارند. پس از مهدکودک دورة آمادگی است، این مرحله از مراحل آموزش بمدت 1سال برای کودکانی که قصد ورود به مقطع ابتدایی را دارند در کودکستانها ارائه می گردد.گذراندن دوره آمادگی برای کودکان بین رده های سنی 4 تا 5 سال که قصد ورود به مقطع ابتدایی را دارند، الزامی است. چراکه والدین کودکان به هنگام ثبت نام  کودکان خود در مدارس ابتدایی، ملزم به ارائه مدرک قبولی دوره آمادگی فرزند خود را می باشند.هدف از گذراندن این دوره ، آشنایی کودکان با دروس، ضوابط، شرایط مدرسه و همچنین تقویت و پرورش قابلیت های فکری و روحی و اجتماعی آنان و نهایتا آماده سازی کودکان جهت ورود به مقطع آموزش ابتدایی است.

آموزش پایه

تحصیلات اجباری(آموزش پایه) بر5/10سال  تحصیلی (مقاطع پیش دبستانی تا مقطع تکمیلی متوسطه)مشتمل می گردد.

آموزش ابتدایی

ساختار آموزش ابتدایی

نرخ معلمین زن	تعداد کل معلمین	نرخ دختران ثبت نامی	تعداد کل کودکان ثبت نامی	تعدادمدارس	سال تحصیلی
84500	260900	3342000	10400000	110522	1990
92700	277800	3675000	10937000	114142	1991
94900	293500	3714000	10736000	112379	1992
69300	299000	4596000	12726000	130596	1993
109600	322000	5055000	13288000	134060	1994
114500	334000	5638000	14264000	139634	1995
109300	331000	5702000	14527000	143130	1996
112600	339500	6312000	15553000	150963	1997

برنامه های آموزشی

ازجمله مهمترین برنامه های آموزشی مقطع آموزش ابتدایی میتوان به دروس زبان اول،زبان دوم، ریاضیات،علوم اخلاقی واسلامی،فیزیک،علوم،هنر،علوم اجتماعی،زبان فارسی پشتو و فرهنگ پاکستانی،کار عملی و طرح درختی اشاره نمود. گفتنی است که مدت زمان ارائه هفتگی دروس آموزشی مقطع ابتدایی بردوره های آموزشی5روزکاری کامل(4ساعت و40دقیقه طی 7جلسه آموزشی و نصف روزشامل 2ساعت و40 دقیقه طی 4 جلسه آموزشی)مشتمل می گردد.گفتنی است که مدت زمان ارائه هفتگی دروس آموزشی مقطع مقدماتی متوسطه بردوره های آموزشی5روزکاری کامل(5ساعت و 20دقیقه طی 7جلسه آموزشی و جلسات نصف روزه شامل 2ساعت و20 دقیقه طی 4 جلسه آموزشی) مشتمل می گردد.کل دوره های هفتگی آموزشی بر 45 هفته آموزشی مشتمل می گردد.

برنامه های آموزشی پایه بنا به پایه های تحصیلی

پایه های 4و 5	پایه3	پایه های 1و2	ماده درسی	پایه
تعداد ساعات هفتگی	تعداد جلسات هفتگی	تعداد ساعات هفتگی	تعداد جلسات هفتگی	تعداد ساعات هفتگی	تعداد جلسات هفتگی	ساعات هفتگی
4	6	-	-	-	-	زبان اول
-	-	2	3	2	9	شنیدن و صحبت کردن
-	-	6	9	8	12	خواندن
-	-	4	6	4	6	نوشتن
4	6	4	6	-	-	زبان دوم
6	4	4	6	6	9	ریاضیات
6	4	2	3	20/1	2	علوم اسلامی
3	2	2	3	2	3	تربیت بدنی
5	20/3	-	-	-	-	علوم
4	40/3	-	-	-	-	علوم اجتماعی وفرهنگ پاکستانی
3	2	-	-	-	-	علوم هنری
1	40/0	-	-	-	-	کارعملی / طرح درختی
40/26	40	26	39	26	39	جمع

افت تحصیلی

بالاترین نرخ افت تحصیلی مقطع ابتدایی درکلاسهای اول و دوم می باشد.25% پسران و 40%دختران پیش از ورود به کلاس دوم ابتدایی ،مبادرت به ترک تحصیل می نمایند.نرخ افت تحصیلی درسطح شهری32% ودرمناطق روستایی59%میباشد.نرخ افت تحصیلی مردان روستایی54%ونرخ افت مردان شهری5 نیز/26%می باشد.درمقایسه نرخ افت مردان ، نرخ افت زنان روستایی67% و زنان شهری 38%می باشد. نرخ افت تحصیلی افراد در استانهای کشور بسیار بالا است.در منطقه پنجاب نرخ افت روستایی54 % وشهری 47% است.درمنطقه سند نیزنرخ افت تحصیلی افراد روستایی بر75% و نرخ افت تحصیلی افراد شهری بر40% بالغ می گردید.در منطقه  NWFPنیز، نرخ افت  تحصیلی افراد روستایی بر72% و افراد شهری بر63% بالغ می گردد.در منطقه بلوچستان نیز نرخ افت تحصیلی افراد روستایی بر 78% و نرخ ترک تحصیل افراد شهری بر 68% بالغ می گردد.

آموزش متوسطه

تاریخچه

نخستین مدارس متوسطه پاکستان توسط بریتانیایی ها یا مبلغان مذهبی آمریکایی دایر گردید. مدرسة پسرانه اشراف زادگان لاهور، کالج نخبگان (پیشین) و کالج ایچی سن (فعلی)، توسط بریتانیایی ها به منظور آموزش شاهزادگان هندی-پاکستانی وفرزندان ذکورکارمندان دولت تأسیس گردید.اندکی بعد مراکزمشابهی باعنوان کالج ملکه ماری برای اشراف زادگان دختردایر گردید.مراکز آموزشی نیمه دولتی ایچی سن و ملکه ماری که تا حدودی مشابه مدارس خصوصی بوده و شهریه تحصیلی دریافت می نمایند،به ارائه آموزش متوسطه به دانش آموزان سطوح مختلف جامعه اعم ازدانش آموزان کم بضاعت مبادرت می نمایند.در حال حاضر دولت برای دانش آموزان با استعدادی که توانایی پرداخت شهریه ندارند با کمک افراد متمولی که بر تحصیل دانش آموزان اصرار می ورزند فرصت تحصیلات رایگان فراهم ساخته است.

ساختار آموزشی

آموزش متوسطه از2مرحله به شرح ذیل متشکل می گردد :

مرحله مقدماتی متوسطه

این بخش از آموزش پس از استقلال رشد بسیار زیادی داشته است. با رشد این دوره که با عنوان دوره آماده سازی دانش آموزان جهت ورود به کالج از آن یاد می گردد، تحولی عمیق در ایجاد کالج های جدید و افزایش آموزش های فنی صورت گرفته است.

مقطع پیش دانشگاهی( آموزش تکمیلی متوسطه )

آموزش متوسطه دارای گروه تحصیلی علوم انسانی، گروه آمادگی مهندسی و گروه آمادگی پزشکی است.ازجمله مهمترین دروسی که در گروه علوم انسانی تدریس میگردد میتوان به دروس تاریخ،علوم اجتماعی،جغرافیا،روانشناسی،اقتصاد،انگلیسی،زباناردو،فارسی،عربی،پنجابیو...اشاره نمود.

در حقیقت،مرحله پیش دانشگاهی آموزش متوسطه ،مرحله مقدماتی جهت ورود به مقطع آموزش عالی است.

آموزش مقدماتی متوسطه

ساختار آموزشی

تعداد معلمین زن	تعداد کل معلمان	تعداد دختران ثبت نامی	تعداد کل دانش آموزان ثبت نامی	تعدادمدارس	سال تحصیلی
69100	210200	1035000	3519000	15234	1990
75900	236600	1128000	3825000	16971	1991
79300	244500	1153000	4060000	17415	1992
70000	195400	1351000	4208000	20532	1993
95200	251200	1544000	4610000	21307	1994
104100	262200	1861000	5341000	22089	1995
86600	254300	1750000	5053000	22872	1996
88500	256400	1932000	5302000	24403	1997

 برنامه های آموزشی

مقطع آموزش مقدماتی متوسطه برسالهای آموزشی 8-7-6مشتمل گردیده و به صورت رایگان و اجباری ارائه می گردد.از جمله مهمترین برنامه های آموزشی مقطع مقدماتی متوسطه میتوان به زبانهای اول ودوم طی6جلسه هفتگی،ریاضیات طی4جلسه هفتگی،علوم طی3جلسه هفتگی،علوم اجتماعی طی3جلسه هفتگی،آموزش بهداشتی وفردی طی6جلسه هفتگی،علوم اسلامی واخلاقی4جلسه هفتگی،تئاتر،زبان فارسی،کشاورزی و علوم فنی طی6جلسه هفتگی،کار عملی وطرح درختی طی1جلسه هفتگی اشاره نمود.زبان آموزشی  این مقطع زبان انگلیسی اجباری است.

کل مدت زمان	تعدادجلسلت هفتگی	موضوعات آموزشی
-	-	زبانها ی اول و دوم
33/13	6	زبان اول
88/8	4	زبان دوم
13/13	6	زبان انگلیسی اجباری
67/6	3	زبان عربی
88/8	4	ریاضیات
66/6	3	علوم
66/6	3	علوم اجتماعی
66/6	3	آموزش بهداشتی و فردی
88/8	4	آموزش اسلامی و اخلاقی
33/13	6	طراحی ،زبان فارسی،کشاورزی و علوم فنی
22/2	1	طرح درختی  وکار عملی

اصلاحات آموزشی

ازجمله مهمترین اصلاحات اعمال گردیده برساختار آموزش مقدماتی متوسطه پس ازاستقلال کشور، می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

اعمال تحولات کمی و کیفی در ساختار آموزشی

تاسیس مدارس راهنمایی جدید

بازبینی و تجدید نظر برنامه های درسی

تالیف کتب درسی مطابق با متد پیشرفته روز

تدارک امکانات آموزشی بسیار محدود برای مدارس

 مقطع تکمیلی متوسطه

مقطع تکمیلی متوسطه خود بر2مرحله کلاسهای9و10وکلاسهای11و12 مشتمل میگردد.مقطع آموزشی فوق، اجباری و غیر رایگان است. زبان آموزشی  این مقطع آموزشی، زبان اجباری اردو است.

سطوح آموزشی	97-1996	2002-2001
نرخ حضور افراد در سطح مقدماتی متوسطه	7/29%	8/48%
نرخ حضور افراد در سطح تکمیلی متوسطه	10%	20%
تعداد مدارس مقطع مقدماتی متوسطه	14595	29090
تعداد معلمین مقطع مقدماتی متوسطه	95800	125280
تعداد مدارس مقطع تکمیلی متوسطه	9810	19410
تعداد معلمین مقطع تکمیلی متوسطه	160600	213310

 برنامه های آموزشی

Set 3	Set 2	Set 1
ریاضیات-1	آمار	روانشناسی
ریاضیات-2	آمار	جغرافیا
اقتصاد-3	آمار	جغرافیا
اقتصاد- 4	دروس اسلامی	مدنی
تاریخ- 5	دروس اسلامی	مدنی
تاریخ – 6	دروس اسلامی	زبانهای عربی / فارسی
اقتصاد- 7	دروس اسلامی	روانشناسی
دروس اسلامی– 8	آموزش سلامت و بهداشت	زبانهای عربی  پیشرفته و اردو
علوم آزمایشگاهی– 9	تاریخ	مدنی

آمار تحصیلی

طبق آماربدست آمده طی سال1991،تعداد 11978باب مدرسه متوسطه، تعداد 154802دبیر متوسطه و تعداد 2995000 نفر دانش آموز دبیرستانی وجود داشت.نسبت دانش آموزان دبیرستانی به معلمین نیز به نسبت19دانش آموز به1معلم بوده است.میزان فارغ التحصیلان مدارس متوسطه  از 22 درصد طی  سال 1976، به 33درصد طی سال 1983،افزایش یافت. با این حال در آغاز دهة سال 1980، تغییر قابل ملاحظه ای در میزان فارغ التحصیلان مدارس متوسطه صورت گرفت و این در حالی است که که طی سال 1975،فارغ التحصیلان دختر و پسر از نسبت  یکسانی برخوردار بود.در سال 1979که دولت به اجرای برنامه اسلامی سازی مبادرت نمود، نرخ فارغ التحصیلان پسر25درصد و نرخ فارغ التحصیلان دختر تنها 16درصد بود.طی سال 1993،این روند با تغییر بسیاری روبرو گردیده و نرخ فارغ التحصیلان پسربه7درصدونرخ فارغ التحصیلان دختر به15درصد بالغ گردید.

آموزش عالی

سیاستهای آموزشی پیش از استقلال

با توجه به سیاست استعمار طی سال های پیش ازاستقلال، آموزش عالی در این کشورازاهمیت شایان توجهی برخورداربوده است چراکه یکی ازجمله مهمترین عوامل تثبیت موقعیت استعمار، آموزش عالی بوده و افرادی که در این سیستم پرورش می یافتند، درخدمت اهداف استعمار در آمده و یا زمینه حکومت جابرانه آنان را تسهیل می نمودند.

ساختار آموزشی

‌جهت ورود به‌ دانشگاهها وموسسات‌ آموزش‌ عالی‌ پاکستان‌،برخورداری ازمدرک‌ دیپلم‌ متوسطه‌Intermediate Certificate و یا (HSC) الزامی‌ است‌.علاوه بر این،برخورداری ازمعدل‌ بسیار بالا شرط‌ ورود به‌ دانشگاههای‌ ممتاز در رشته‌ های‌ مهندسی‌ و پزشکی‌ می‌ باشد. نظ‌ام‌ تحصیلی‌ در اکثر دانشگاههای‌ پاکستان‌ بر سیستم تحصیل سالیانه‌ و نیمسالی‌ استوارمی‌ باشد.درنظ‌ام‌ آموزشی‌(Carry Over) ارتقاء تحصیلی به‌مقاطع‌ بالاتر آموزشی علیرغم‌ مردودی‌ در چند درس‌ از دروس‌ سالهای‌ پیش امکان‌ پذیراست‌.

مقاطع‌ تحصیلی‌

1- مقطع(Bachelor) مشتمل بر2سال‌ تحصیل‌ پس ازاحرازدیپلم‌ متوسطه‌ ویا4سال‌ تحصیل‌ پس از گذراندن دوره‌10ساله‌ آموزش متوسطه (Matriculation) و یا (SSC)

گفتنی است که این‌ دوره‌ آموزشی عمدتا در کالجهای‌ وابسته‌ به‌ دانشگاهها ارائه می گردد.

2-مقطع(Bachelor)مشتمل برآموزش5-4ساله‌ دردانشگاههای‌ معتبرپس ازدیپلم‌متوسطه (Intermediate Certificate) و یا(HSC) 

3-مقطع Masterمشتمل بر2سال‌ تحصیل‌ بصورت‌ آموزشی‌ و تحقیقاتی‌ در رشته‌ های‌ مختلف‌ به‌ شرط‌ گذراندن مقطع Bachelor در دانشگاهها و مراکز آموزش‌عالی‌ معتبر

4- مقطع M.Phil  که در قالب آموزش2ساله پس از احراز مدرک تحصیلی Master ارائه می گردد. 

5- مقطع PhD که درقالب دوره آموزشی3ساله و‌ انجام تحقیقات‌ پس‌ ازمقطع Master ارائه می گردد.

6-مقاطع(Doctor of Law (LL.D), Doctor of Science (D.SC),(Doctor of Literature (D.Litt) در قالب  آموزش7-5 ساله پس‌ ازMaster

پذیرش تحصیلی

آزمون ورودی دانشگاه ها توسط سازمان آموزش متوسطه برگزار میگردد که دانش آموزانی که قصد رفتن به دانشگاه را دارند، از مجوز شرکت در آن برخوردار می باشند.گزینش دانشجویان براساس نمرات نهایی آنان(از33تا100) صورت می گیرد.لازم به ذکر است که سیستم ورودی دانشگاه  های پاکستان مشابه سیستم کشور انگلستان است.

ارزشیابی‌ مدارک‌ تحصیلی‌

1- مدرک‌ Bachelor با2سال‌ تحصیل‌ صادره‌ از کلیه‌ کالجهای‌ وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ در صورت‌ برخورداری از دوره‌ 10ساله‌ متوسطه، معادل‌ دیپلم‌ متوسطه

2-مدرک‌ Bachelor با دوتاسه‌ سال‌ تحصیل‌، صادره‌ از دانشگاهها در صورت‌ برخورداری ازدیپلم‌ متوسطه به عنوان مدرک کاردانی‌ ارزشیابی‌ می‌ گردد.

3- مدرک‌ Bachelor با دوره آموزشی4 تا 5ساله‌ از دانشگاههای‌ گروه‌1و2در صورت‌ برخورداری ازدیپلم‌ متوسطه ، تحت عنوان مدرک کارشناسی‌ ارزشیابی‌می‌ گردد.

4-مدرک‌Bachelor با2سال‌ تحصیل‌صادره‌ازدانشگاهها ومدرک‌ Masterدرمجموع‌ تحت عنوان کارشناسی‌ ارزشیابی‌ می‌ گردد.

5-مدرک‌ Master با2سال‌ تحصیل‌صادره‌ازدانشگاههای گروه‌1و2باشرط‌ برخورداری ازمدرک‌ کارشناسی‌ (موضوع‌ بند 3) تحت عنوان‌ کارشناسی‌ ارشد ارزشیابی‌ می‌ گردد.

6-مدرک‌ M.Phil با شرط‌ برخورداری از مدرک‌ کارشناسی‌ تحت عنوان‌ کارشناسی‌ ارشد ارزشیابی‌ می‌ گردد. برای‌ دارندگان‌ مدارک‌ M.Phil پس از کارشناسی‌ ارشد تنها مدرک تاییدیه دوره صادر می‌ گردد.

7-مدرک‌ PhD. ازدانشگاهها و مراکز تحقیقاتی‌ گروه‌1 با شرط‌ برخورداری ازمدرک‌ کارشناسی‌ ارشد در رشته‌ مربوطه، تحت عنوان دکتری ارزشیابی‌ می‌ گردد.

8-تحصیل‌ درکالجهای وابسته‌ به‌ دانشگاه‌، تحصیلات‌ مکاتبه‌ ی‌(Correspondence)متفرقه‌(External (Evening  و خصوصی‌ (Private) قابل‌ ارزشیابی‌ نمی‌ باشد.

9-مدارک‌ آن‌ دسته‌ از دانش‌ آموختگانی‌ که‌ ط‌ول‌ مدت‌ تحصیل‌ آنان بیش‌ از2برابردوره‌ های رسمی‌ آموزشی است ، ارزشیابی‌ نگردیده و تنها مدرک تاییدیه دوره صادر می گردد.

دانشگاه ها

ازجمله مهمترین دانشگاه های پاکستان میتوان به دانشگاه پنجاب،دانشگاه کراچی،دانشگاه قائداعظم اسلام آباد،دانشگاه پیشاور،دانشگاه کویته،دانشگاه مهندسی لاهور و پیشاور،دانشگاه اسامی بهاولپور،دانشگاه آزاد اقبال لاهوری در اسلام آباد و دانشگاه زکریا در ملتان اشاره نمود.

امکانات آموزشی

کتابخانه های دانشگاهی

از جمله مهترین کتابخانه های دانشگاهی کشور پاکستان به سبب اهمیتی که از حیث دست نویس ها و نسخه های کهن و نفیس فارسی و عربی دارند، می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

1-کتابخانه ملی پاکستان درکراچی

2-کتابخانه گنج بخش در راولپندی

3-کتابخانه دانشگاه پیشاور

4-کتابخانه دانشگاه لاهور

5-کتابخانه دانشگاه قائد اعظم

6-کتابخانه گنج بخش؛مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان

7-شورای ملی کتاب با هدف تشویق عادت به مطالعه و برگزاری نمایشگاه های کتاب و کمک به چاپ و توزیع کتاب

8-کتابخانه دانشگاه پنجاب

زبانهای بکار گرفته شده درکتب کتابخانه های معروف پاکستان از نظر کثرت فارسی،عربی،اردو، پنجابی،سندی،پشتو،بلوچی،سنسکریت،ترکی وانگلیسی است.

پژوهش و تحقیقات

تاریخچه

در سال 1974 میلادی مقارن با تقسیم شبه قاره هند به دو کشور هند و پاکستان، سهم ناچیزی از مؤسسات تحقیقاتی من جمله دانشگاهها نصیب کشورپاکستان گردید،اما دولت وقت که دریافته بود در هر کشور نوپا ایجاد زیربنایی محکم برای بنای استوار و وسیع تحقیقات، کلیدی است که درهای بسته را به روی صنعتی شدن، تولید و توسعه اجتماعی ـ اقتصادی می گشاید، نیاز شدید به تأسیس مؤسسات، سازمانها و شوراهای تحقیقاتی را از همان ابتدا احساس نمود. دولتهای بعد نیز کوششهای فراوانی به منظور ارتقاء آموزش در علوم،توسعه تحقیقات علمی و تکنولوژیکی (S&T) و ایجاد تحول درصنعت کشورنمودند. در نتیجه شبکه وسیعی با حدود 400 مؤسسه علمی و فنی درهردو بخش دولتی و خصوصی در بسیاری ازرشته های علوم بشری و درزمینه‌هایی نظیر آموزش،مواد غذایی، کشاورزی، انرژی،منابع آب، صنعت،معادن، ژئوفیزیک،جنگلداری، ماهیگیری، الکترونیک، تکنولوژی مدرن، سیلیکون،علوم هسته‌ای، پزشکی و غیره تأسیس گردید. در ابتدا، تنها یک مؤسسه آموزش عالی در کشور وجود داشت (دانشگاه پنجاب) و این درحالیست که درحال حاضر،22دانشگاه و7دانشگاه ماهیتا (فنی و حرفه ای) در پاکستان فعالیت دارد.علاوه بر این، درزمان تقسیم شبه قاره، تنها تعداد اندکی کتابخانه از آن پاکستان گردید، اما درحال حاضر بیش از 3000 مؤسسه کتابداری جدای از کتابخانه های عمومی و آموزشگاهی در پاکستان وجود دارد.نخستین گام درحوزه اطلاع رسانی پاکستان،درسال1957توسط شورای تحقیقات علمی،فنی وصنعتی پاکستان باتأسیس مرکز دکومانتاسیون علمی و فنی پاکستان با عنوان PANSDOC با بهره گیری ازکمکهای فنی سازمان یونسکو برداشته شد. PANSDOC به پی ریزی شالوده اطلاعات علمی و فنی و تربیت نیروی انسانی ماهر و بالقوه اطلاع رسانی علوم مبادرت نمود.در اوایل دهه 70، وزارت علوم و تکنولوژی تأسیس گردید و همزمان بنیاد علوم پاکستان طی قانونی که از مجلس گذشت شکل گرفت. به این ترتیب اداره امور جاری PANSDOC از شورای تحقیقات علمی و صنعتی پاکستان به بنیاد علوم پاکستان منتقل شده و نام آن ازPANSDOC به مرکز اطلاعات علمی و تکنولوژیک پاکستان) Pakistan Scientific & Technological Information Center) تغییر یافت. گفتنیست که این مرکز،درحال حاضر علاوه بربرآورده سازی نیازهای جاری کشور درزمینه های دکومانتاسیون و اطلاع رسانی، عهده دار مسوولیت برنامه ریزی ارائه خدمات آتی نیز می باشد.

شبکه ملی اطلاع رسانی

اگر چه سیاست ملی اطلاع رسانی علمی و فنی جداگانه ای در پاکستان وجود ندارد، اما لازم است اشاره کنیم که «سیاست ملی علوم و تکنولوژی پاکستان» برنامه کار عملی توسعه درازمدت عوامل بالقوه علم و تکنولوژی ملی را در بر می گیرد و از این رو پیمودن گامهائی با هدف توسعه یک شبه کارآ‌مد اطلاع رسانی علوم مهندسی و تکنولوژی را نیز دربرنامه کاری خود گنجانده است.پیشنهاد ایجاد این شبکه به منظور برقراری ارتباط با خدمات اطلاع رسانی بین المللی صورت گرفته تا بدین ترتیب این امکان برای دست اندرکاران حوزه تحقیق و توسعه (S&D) ودیگر نهادهای علاقمند فراهم گردد تا ازدسترسی سریع به دانش موجود در زمینه های مختلف علم و تکنولوژی برخوردار گردند.

مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی

ازآنجا که پاکستان درگذشته به عنوان بخشی ازهند تحت سلطه واستعمار انگلستان بوده است،به الگو برداری ازبسیاری ازموارد و ابعاد این کشور پس ازتشکیل حکومت مستقل مبادرت نموده است.درخصوص تحقیقات نیز میتوان گفت که الگوی مذکور به بذل توجه مناسب به امور تحقیقاتی در این کشور منجرگردیده است.کما اینکه برخی از مراکز تحقیقاتی وجود دارند که پیش از استقلال کشور شکل گرفته  و برخی دیگر طی سال های اولیه تشکیل کشور ایجاد گردیده اند. در مجموع میتوان گفت تحقیقات در پاکستان از قدمت خوبی برخوردار بوده و به این امر توجه عمده ای تاکید گردیده است.از نظر تعدد نیز مراکز و مؤسسات تحقیقاتی پاکستان از رقم بالایی  برخوردارمی باشند.از جمله مهمترین مؤسسات تحقیقاتی-مطالعاتی پاکستان که در فاصله زمانی بین سالهای 1953تا 1986تاسیس گردیده اند میتوان ازتعداد 23موسسه تحت عناوین مؤسسه تحقیقات استراتژیک اسلام آباد، مرکز مطالعات منطقه ای آفریقا،مرکزمطالعات منطقه ای خاورمیانه مستقر در بلوچستان و هیأت علمی زبان اردو مستقر در لاهور  و ...نام برد.

آموزش معلمان

از جمله مدرک مورد نیاز جهت تدریس درمراکز آموزش ابتدایی(کلاسهای اول تا پنجم) می توان به مدرک  PTC اشاره نمود که پس از گذراندن دوره آموزشی1ساله به فارغ التحصیلان اعطا می گردد. علاوه بر این، برخورداری ازصلاحیت پایه(گذراندن آموزش پایه 10ساله)  جهت ورود به این دوره  الزامی است. از جمله مدرک مورد نیاز جهت تدریس درمراکزآموزش مقدماتی متوسطه نیزمیتوان به مدرکCT(کارشناسی آموزش) اشاره نمود.برخورداری ازمدرک B.E.D نیزجهت تدریس درمراکز تکمیلی متوسطه الزامی است.نهایتا برخورداری از مدرک M.E.Dجهت تدریس درکالج ها و دانشگاهها الزامی است.

برنامه های آموزشی

برنامه های آموزش معلمان خود بر4 بخش اصلی  به شرح ذیل مشتمل می گردد :

1-اصول اساسی آموزش ، روانشناسی کودک و جامعه شناسی آموزش

2-مطالعه مواد درسی یا موضوعات آموزشی تخصصی درجهت نیل به اهداف تحصیلی و توسعه دانش و معلومات  معلمیم سطوح مختلف آموزشی

3-آموزش روشهای گوناگون تدریس درجهت توسعه توانمندیها و قابلیتهای مدیریتی معلمین

4-تدریس عملی درجهت انتقال دانش ومعلومات آموزشی و روشهای صحیح تدریس دروس به دانشجویان مراکز آموزش معلمان

لازم به ذکر است که مدت زمان تدریس عملی 6 هفته مشتمل بر ترم  تحصیلی کوتاه مدت (2 هفته ای) و ترم بلندمدت (4هفته ای) است.

ارتقاء سطح دانش معلمین

در راستای ارتقاء سطح علمی معلمین سطوح مختلف آموزشی،مرکز ارتقاء آموزش علمی معلمین تحت عنوان (IPSET) درجهت ارائه برنامه های تکمیلی آموزشی برمبنای تحقیق و کیتهای آموزشی، به منظور توسعه آموزش علمی معلمین کشور دراسلام آباد تأسیس  گردیده است.علاوه بر این،کالج ملی آموزش معلمین فنی در راستای تعلیم معلمین کالج های فنی و مراکز پلی تکنیک تاسیس گردیده است.

آموزش ضمن خدمت

دوره های آموزش ضمن خدمت معلمین، توسط مراکز توسعه و گسترش آموزش با نظارت سیستم ادارات کل آموزش و پرورش استانها و با هدف ارتقاء سطح معلومات ومهارت معلمین برگزار می گردد.آندسته از معلمینی که به شرکت در این دوره ها مبادرت می نمایند، از امکانات موجود آموزشی بهره برده و معلمینی نیز که از دسترسی به چنین امکانات آموزشی محروم می باشند، از طریق برنامه های آموزش از راه دور که توسط دانشگاه علامه اقبال لاهوری در قالب برنامه های آموزشی رادیویی تدارک می یابد،به صورت پاره وقت آموزش می بینند.دوره های آموزش ضمن خدمت معلمین از1تا 4هفته به طول می انجامد. گفتنی است که بالغ بر 27%از معلمین سطوح مختلف آموزشی ، به شرکت در این دوره ها مبادرت می نمایند و این در حالیست که بالغ بر45درصد معلمین نیز از طریق برنامه های آموزش از راه دور تعلیم می یابند.از جمله مهمترین دروس آموزشی که در قالب برنامه های ضمن خدمت به معلمین سطوح مختلف آموزشی ارائه می گردد می توان ازدروس برنامه ریزی آموزشی،تدریس عملی کتابهای درسی و جزوات ، تکالیف کلاسی و خانگی ، آشنایی با اصول ارزیابی تحصیلی ،مشاوره تحصیلی و فعالیتهای فوق برنامه  اشاره نمود.

آموزش استثنایی

آموزش استثنایی رشته جدید و روبه توسعه در کشور پاکستان است.عدم دسترسی به کار آزموده ، مشکل اصلی در سرعت سریع خدمات آموزش این حوزه آموزشی است .

جهت گیری آموزشی

دانشگاه آزاد علامه اقبال لاهوری در اسلام آباد و دانشگاههای کراچی و اسلام آباد، به ارائه دوره های آموزشی تا سطح کارشناسی ارشد آموزش استثنایی مبادرت مینمایند.علاوه بر این،مرکز فعال و مستقل بین المللی آموزش استثنایی دراسلام آباد در جهت ارائه آموزش به معلمین و افراد نابینا تأسیس گردیده است.علاوه بر این، همکاریهایی نیز با آژانسهای بین المللی نظیرOD 8 ،  WHO،سازمانهای یونیسف و یونسکو و  UNDP/ ILOبه منظور برنامه ریزی و توسعه پروژه های آموزش استثنایی در رشته های آموزش نیروی کار،پشتیبانی تجهیزات،خدمات و کمک هزینه تحصیلی و توسعه برنامه های ملی برقرار می گردد. طبق آمار بدست آمده طی سال1996،تعداد کل دانش آموزان مراکز آموزش استثنایی بر3500وتعداد مراکز آموزش استثنایی بر45مدرسه بالغ می گردد.

آموزش بزرگسالان

نرخ با سوادی بزرگسالان

نرخ  باسوادی در میان بزرگسالان پاکستان پایین است.طبق آمار بدست آمده طی سال 1992،بیش از 36 درصد از افراد دارای رده های سنی15سال و بالاتر در این کشور با سواد می باشند و این در حالی است که درسال 1970، تنها21درصد از افراد بالای 15سال در این کشور از نعمت سواد برخوردار بودند.طبق آمار بدست آمده طی سال 1990، همچنین مشخص گردید که نرخ باسوادی در میان افراد رده های سنی19-15سال در کشور به 50 درصد افزایش یافته است.طبق آمار بدست آمده طی سال1992،جمعیت بالای25سال بطور متوسط تنها از9/1سال تحصیل برخوردار می باشند.این رقم نشانه حداقل معیارباسوادی افراد (برخورداری از قدرت خواندن و نوشتن)محسوب می گردد. طبق آمار بدست آمده طی سال 1995، بالغ بر 54 میلیون نفر در پاکستان از نعمت سواد محروم می باشند.نسبت متوسط افراد بی سواد در این کشور از3/79طی سال1973 به 5/41درصد طی سال1995کاهش یافته است.

آموزش زنان

مقایسه آمارمربوط به تحصیلات مردان و زنان نشان می دهد که دراین کشور تفاوت قابل ملاحظه ای در زمینه دستاوردهای تحصیلی میان مردان و زنان وجود دارد.طبق آمار بدست آمده طی سال 1992، 22درصد از زنان دارای بیش از رده سنی15سال، از نعمت سواد برخوردار بوده اند و این  در حالی است که نرخ مردان با سواد بر49درصد بالغ می گردد.پایین بودن سطح پیشرفت در زمینه تحصیل زنان در این واقعیت منعکس شده است که بین سالهای 1989-1980، 25 درصد از زنان رده های سنی 15 الی 24 سال از نعمت سواد برخوردار بوده اند.منابع سازمان ملل اظهار داشته اند که در سال 1990، از هر100دختر پاکستانی- در سن دبستانی - تنها30دختر به مدارس ابتدایی راه یافته و از هر100دختردبیرستانی (کلاس های نهم و دهم)تنها5/1دختر به مدارس متوسطه راه یافته اند.تفاوت بین مناطق روستایی و مناطق شهری نیز مشهود است،به نحویکه درسال1981،تنها15 درصد از زنان ساکن مناطق روستایی از نعمت سواد برخوردار بوده اند و در حالی که رقم زنان با سواد در مناطق شهری در سال بر 35 درصد بالغ می گردید.در میان مردان،نرخ افراد با سواد در روستاها طی سال1981، 27درصد و درشهرها به 57 درصد بالغ می گردد.نرخ باسوادی در میان زنان پاکستان بحدی ناچیز است که این کشور از نظر سواد با برخی از فقیرترین کشورهای جهان قابل مقایسه است.در گذشته تصور میگردید که عوامل فرهنگی، عامل اصلی پائین بودن سطح تحصیلات در میان زنان پاکستانی است،اما تحقیقات به عمل آمده توسط سازمان های بین المللی طی دهة 1980،نشان داد که اغلب خانواده ها بعلت در خطر بودن شرافت زنان، از حضور زنان در مدارس جلوگیری  می نمایند.از این روی، مدتی بعد زمانی که دولت به برقراری امنیت در مناطق روستایی پنجاب و بلوچستان مبادرت نمود، والدین پاکستانی،تمایل بیشتری به حضور کودکان خویش در مدارس نشان دادند.

آموزش علوم مذهبی

جدا از مکتب خانه ها که بنابه نیاز اجتماعی و جایگاه مردمی آن درمساجد، از جایگاه ویژه ای برخوردار گردیده و بسرعت گسترش یافت،مراکز آموزشی دیگری تحت عنوان مدارس دینی بوجود آمد.این نوع مدارس، تا مدتهای مدید جای خود را درمساجد حفظ نمود؛ بدین ترتیب که در بخشی از مساجد- حول و حوش محراب و گاه در شبستان یا ایوان-درجایی به نام (مدرس)، طلاب از اساتید بزرگ کسب فیض می نمودند.در این اثنا، شهروندان پاکستانی به منظورفراگیری احکام قرآن،تفسیر و احادیث در مسجد حاضر می شدند. وفور کتب آموزشی،کثرت علما و فراوانی جویندگان دانش از یکسو و نیازهای علمی و دینی جامعه از سوی دیگر به شکل گیری مراکز علمی انجامید که نخستین شکل آن طی قرن چهارم هجری بصورت مدرسه علمیه در کنار یا درون مساجد ظاهر شد.از جمله مهمترین مدارس علوم دینی کشور پاکستان که متعلق به اهل سنت و شیعه می باشد، می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

مدارس علوم دینی اهل سنت

جامعه اشرفیه (لاهور(   

 مدرسه دارالعلوم (ملتان(

خیر المدارس(ملتان(   

جامعه اسلامیه (بهاولپور(

دارالعلوم حقانیه (اکوره ختک(

جامعه نعیمیه (لاهور(

جامعه اشرفیه (پیشاور(

مرکز تعلمیات اسلامی (کراچی(

مدارس علوم دینی بریلویها

مدرسه نظیر الایمان بریلی

مدرسه نعمانیه (لاهور (

مدرسه حزب الاحناف (لاهور(

مدرسه نعمانیه رضویه (لاهور(

حزب نعیمیه (لاهور(

فیضیه رضویه (احمدپور(

مدرسه محمدیه نموثیه (بهیره)

مدرسه اسلامیه- عربیه کمال اسلام (آستانه عالیه توگهره(

مدرسه رضاء المصطفی (بهاولپور(

مدرسه رضویه (رحیم یارخان(

مدرسه حنفیه فریدیه (بصیرپور(

مدرسه رضویه نقشبندیه (سالنگر(

مدرسه حامدیه رضویه (کراچی(

مدرسه انوارالعلوم (ملتان(

مدرسه امجدیه (کراچی(

مدرسه رضویه عربیه (هارون آباد(

مدرسه رضویه ضیاء العلوم (راولپندی(

مدرسه رضویه ضیاء العلوم (راولپندی(

مدرسه نقشبندیه (فیض مصطفی(

مدرسه غوثیه (حولی گلها(

مدرسه محمودیه رضویه (ییلان(

مدرسه رضویه نظیر الاسلام (ملتان (

مدرسه رضویه نظیر الاسلام (فیصل آباد(

مدارس علوم دینی شیعیان

حوزه علمیه آیت الله حکیم (راولپندی(

مدرسه مؤمن (راولپندی(

مرکز بزرگ دینی المنتظر (لاهور(

جامعة اهل بیت(اسلام آباد(

مدرسة مشارع العلوم (حیدرآباد(

مدرسه جعفریه (پاراچنار(

جامعة شهید عارف حسین (پیشاور(

جامعة قبازردیه (سکردو(

جامعة محمدیه (بلتستان(

جامعة الامام الحسین(کراچی(

جامعة امامیه (کراچی(

مدرسه جعفریه (کراچی(

مدرسه امام صادق (کویته(

مواد درسی این مراکز همان مواد درسی حوزه های علمیه ایران است و اکثر مدرسین این مراکز دینی نیز تحصیل کرده نجف اشرف و قم می باشند.پس ازفوت(مفتی جعفرحسین) رهبر شیعیان و نخستین رئیس نهضت اجرای فقه جعفری،رهبری شیعیان را (سیدعارف حسین حسینی)برعهده گرفت.هم زمان بعضا(سیدحامدعلی شاه)رانیزرهبرمیدانستند.پس ازشهادت(سیدعارف حسین حسینی)رهبریت شیعیان وسیاست نهضت اجرای فقه جعفری برعهدة(علامه سید ساجد نقوی)قرارگرفت.درحال حاضر این سازمان با نام نهضت جعفریه به فعالیت خود ادامه می دهد.

سازمان دانشجویان امامیه

این تشکیل دانشجویی دارای برنامه منظمی است. افراد سازمان پس از خاتمه تحصیل وارد سازمان امامیه می گردند.این سازمان که تاریخ تأسیس آن به سال 1972باز می گردد، علاوه بر فعالیت های داخلی و دانشجویی، به فعالیت های اجتماعی نیزمیپردازد که از آن جمله می توان به نشرکتبی نظیر نهج البلاغه،صحیفه سجادیه ومنتهی الامال اشاره نمود.سازمان دانشجویان همچنین از1مرکز انتشاراتی برخوردار است.