آموزش ضمن خدمت
مقدمه :
قال رسول‌الله (ص):
”اطلبواالعلم من المهد الى اللحد (زگهواره تا گور دانش بجوى)
پیشرفت‌هاى سریع علوم تجربی، ریاضی، فنى و علوم انسانی، به‌ویژه علوم تربیتی، روانشناسى و تکنولوژى آموزشى در جهان امروز، ایجاب مى‌کند که معلمانِ تمام دوره‌هاى مختلف تحصیلى به‌طور مستمر به دانش‌افزائی، خودسازى و کسب مهارت‌هاى لازم در انتقال عناصر فرهنگى به نسل آینده بپردازند و کودکان، نوجوانان و جوانان را با حاصل تحقیقات و تجربیات و نوآورى‌هاى بشرى با استفاده از شیوه‌ها، فنون و ابزار مناسب آشنا سازند. این امر معمولاً در دو شکل آموزش پیش از خدمت (تحصیل در مراکز تربیت‌معلم) و ضمن خدمت انجام مى‌پذیرد و در آموزش ضمن خدمت نیز از روش‌هاى حضوری، نیمه‌حضوری، مکاتبه‌ای، خود‌آموزی، آموزش رادیوئى و تلویزیونى و غیره استفاده مى‌شود.
در ایران یادگیرى هنگام یاددهى سابقه‌اى طولانى دارد، اساتید برجستهٔ مدارس نظامیه و مدارس علوم دینى و دیگر سازمان‌هاى تربیتى و آموزشى کشور ما ضمن آموزش به دانشجویان، خود به دانش‌اندوزی، پژوهش، تألیف و تصنیف کتاب‌هاى متعدد همت گماشته‌اند. با گسترش مدارس ابتدائى و متوسطه به سبک جدید و نیاز معلمان این مدارس به اطلاعات روانشناسى و علوم تربیتى و روش‌هاى تدریس، در دارالفنون کلاس‌هاى آموزش ضمن خدمت تشکیل شد و توجه به آموزش معلمان در حین تدریس در قانون تعلیمات اجبارى و دیگر قانون‌هاى آموزش و پرورش از جمله قانون استخدام کشورى مورد تأکید قرار گرفت. در تشکیلات ادارى وزارت آموزش و پرورش تا سال ۱۳۴۷ ادارهٔ آموزش کارکنان زیر نظر دفتر تشکیلات و روش‌ها به‌وجود آمد و در سال ۱۳۵۱ در تشکیلات جدید این وزارتخانه براى اولین بار دفترى با عنوان دفتر آموزش ضمن خدمت ایجاد شد. در سال ۱۳۵۲ در دفتر آموزش ضمن خدمت چهار واحد پژوهش و انتشارات، برنامه‌ریزی، اجراء کارآموزى‌ها و ارزشیابى پیش‌بینى شد.
براى آموزش مدیران رده‌هاى مختلف و کارشناسان وزارت آموزش و پرورش، انستیتوى مدیریت با تشکیلات خاصى در دفتر آموزش ضمن خدمت به‌وجود آمد و اعتبارات و امکانات گسترده‌اى براى آموزش کارکنان ادارى و آموزشى این وزارتخانه اختصاص یافت. به‌تدریج در تبریز، مشهد و شیراز مراکز آموزش ضمن خدمت توسعه یافت. تا سال ۱۳۷۰ در تشکیلات و نام این دفتر و حیطهٔ وظایف آن تغییراتى صورت گرفت.
دورهٔ آموزش‌هاى ضمن خدمت و پاره‌اى از مقررات آنها
آموزش‌هاى ضمن خدمت کارکنان در وزارت آموزش و پرورش به دو شکل صورت مى‌گیرد:
۱. آموزش‌هاى کوتاه‌مدت که همه‌ساله گروه بسیارى از کارکنان را دربرمى‌گیرد و شامل دوره‌هاى مختلف کارآموزی، بازآموزی، دانش‌افزائى و گردهمائى‌هاى آموزشى است. به معلمان و کارکنانى که در هر دوره شرکت مى‌کنند، در صورت موفقیت گواهینامهٔ کارآموزى آموزش ضمن خدمت داده مى‌شود. معمولاً گذراندن این دوره‌ها علاوه بر دانش‌افزائی، مزایاى استخدامى و مالى نیز دارد.
۲. آموزش‌هاى بلندمدت یا ادامه تحصیل. از سال ۱۳۵۶ با تهیهٔ طرح ادامهٔ تحصیل معلمان مدارس راهنمائى تحصیلى از طریق گذراندن کلاس‌هاى حضورى و خودآموزى تا سطح فوق دیپلم، اندیشهٔ آموزش‌هاى بلندمدت معلمان مورد توجه قرار گرفته و این امر هم‌اکنون توسعهٔ فراوانى یافته است.
با مجوزهاى داده‌شده از طرف سازمان امور ادارى و استخدامى کشور و شوراى عالى آموزش و پرورش و شوراى عالى برنامه‌ریزى وزارت فرهنگ و آموزش عالی، معلمان و دیگر کارکنان آموزش و پرورش مى‌توانند از طرق زیر ادامه تحصیل دهند:
- دورهٔ کاردانى در رشته‌هاى مختلف به‌صورت حضورى و خودآموزى
- دورهٔ کارشناسى پیوسته در رشته‌هاى مختلف نظری، فنى و حرفه‌اى
- دورهٔ کارشناسى ناپیوسته در رشته‌هاى مختلف
- تحصیل در دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترى با استفاده از بورس تحصیلى یا مأموریت تحصیلى.
دوره‌هاى آموزش ضمن خدمت بلندمدت در کلاس‌هاى روزانه، شبانه و ایام تابستان انجام مى‌گیرد. دوره‌هاى فوق را معمولاً دانشگاه‌هاى دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز مدیریت دولتى و وزارت آموزش و پرورش انجام مى‌دهند. شرکت‌کنندگان در دوره‌هاى بلندمدت از طریق کنکور سراسرى دانشگاه‌ها، کنکور آموزش ضمن خدمت فرهنگیان و دیگر مسابقات ورودى و طبق سهمیه و ضوابط مقرر پذیرفته مى‌شوند.
بررسى کمى و کیفى تربیت‌معلم، آموزش‌هاى ضمن خدمت و تأمین نیروى انسانى
بررسى روند تأسیس مراکز تربیت‌معلم با ساختارهاى متفاوت نشان‌دهندهٔ آن است که تعداد دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و دبیر و میزان فارغ‌التحصیلان آنها از بدو تأسیس تاکنون از رشد خوبى برخوردار بوده است. طبق آمار رسمى وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلى ۱۳۱۳-۱۳۱۴ تعداد هفت دانشسراى مقدماتى با ۵۴۲ دانشآموز دایر بوده است. در سال تحصیلى ۱۳۳۱-۱۳۳۲، بیست و سه دانشسراى مقدماتى و هفت دانشسراى کشاورزى با ۱ هزار و ۷۰۹ دانشآموز و در سال تحصیلى ۱۳۳۹-۱۳۴۰، سى دانشسراى مقدماتی، سیزده دانشسراى کشاورزی، سه دانشسراى تربیت‌بدنی، شش دانشسراى عشایرى و یک مرکز تربیت‌معلم کمک‌آموزشى با ۶ هزار و ۵۱۷ دانشآموز فعالیت داشته است. در سال تحصیلى ۱۳۵۵-۱۳۵۶، یکصد و بیست و سه دانشسراى مقدماتی، یک دانشسراى عشایری، بیست و چهار دانشسراى راهنمائى تحصیلى و بیست و هفت مرکز تربیت مربى کودک با ۴۹ هزار و ۹۰۰ دانشآموز و دانشجو دایر بوده است.
براساس خلاصه آمار وزارت آموزش و پرورش، در سال تحصیلى ۱۳۷۰-۱۳۷۱ حدود ۱۰۴ هزار دانشآموز و دانشجو در دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم عمومى فنى و حرفه‌اى مشغول تحصیل بوده‌اند. در این سال ۵۴ هزار و ۶۵۹ نفر در چهارده رشته در مراکز تربیت‌معلم دوساله و ۳۶ هزار و ۲۵۹ نفر در دانشسراهاى روستائى چهارساله و ۱۰ هزار و ۲۳۴ نفر در دانشسراهاى روستائى دوساله و ۲ هزار و ۸۸۷ نفر در مراکز تربیت‌معلم دوسالهٔ فنى و حرفه‌اى تحصیل کرده‌اند که فارغ‌التحصیلان این مراکز در مدارس ابتدائی، استثنائی، راهنمائى تحصیلى و هنرستان‌ها به‌خدمت گمارده مى‌شوند. درصد بالائى نیز از طریق دانشگاه‌هاى تربیت‌معلم و رشته‌هاى دبیرى دانشگاه‌هاى مختلف کشور طبق قانون متعهدان خدمت دبیرى براى تدریس در دورهٔ دبیرستان‌ها و هنرستان‌ها آماده شده‌اند.
از سال‌هاى ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۷ تعداد دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و دانشجو معلمان آنها مرتباً کاهش یافته است. به‌نحوى که در سال ۷۶-۷۷ تعداد مراکز تربیت‌معلم به شصت و شش و تعداد دانشجو به ۱۰ هزار نفر رسیده است. دانشسراهاى تربیت‌معلم تعطیل شده و پذیرش دانشجو در ۱۳ رشته در مراکز دو ساله تربیت‌معلم در سال تحصیلى ۱۳۷۶-۱۳۷۷ به ۶ هزار نفر رسیده است.
ادامه تحصیل معلمان در مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان
به‌منظور ادامه تحصیل معلمان در دوره‌هاى بلندمدت ضمن خدمت، با موافقت سازمان امور ادارى و استخدامى کشور، دوره‌هاى بلندمدت کاردانى و کارشناسى ناپیوسته و کارشناسى ارشد با استفاده از ظرفیت‌هاى خالى مراکز تربیت‌معلم در تابستان‌ها و نوبت دوم به‌وجود آمد. استقبال کارکنان ادارى و آموزشى وزارت آموزش و پرورش از تحصیل در این دوره‌ها موجب شد که هر سال آزمون ورودى با شرکت حدود ۲۰۰ هزار نفر برگزار شود و از این طریق علاوه بر ایجاد روحیه مثبت در فرهنگیان، سطح اطلاعات علمى و حرفه‌اى آنان افزایش یابد.
طبق اسناد وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ تعداد فارغ‌التحصیلان دورهٔ کاردانى ۱۱۰ هزار و ۴۰۰ و کارشناسى ۳۶ هزار و ۶۰۰ نفر بوده است (نفیسی، عبدالحسین؛ هشت سال تلاش؛ ۱۳۷۵، ص ۵۷.).
در سال ۱۳۷۴ مجوز اجراء دورهٔ کارشناسى ارشد در چهار رشته از سازمان امور ادارى و استخدامى کشور کسب شده است. این رشته‌ها در تهران و زیر نظر معاونت برنامه‌ریزى و تأمین نیروى انسانى اداره مى‌شود. با تعطیل شدن بعضى از مراکز تربیت‌معلم، مراکزى با نام مرکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان دایر گردیده است.
در سال تحصیلى ۱۳۷۵-۱۳۷۶ در سراسر کشور تعداد این مراکز ۵۲ واحد بوده است. علاقه‌مندى تعداد زیادى از کارکنان وزارت آموزش و پرورش به ادامه تحصیل در سال‌هاى اخیر و فراهم شدن زمینه ادامهٔ تحصیل در دانشگاه‌هاى دولتی، آزاد اسلامى و مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان موجب شده است که سهم کارکنانى که تحصیلات لیسانس و بالاتر، فوق دیپلم، دیپلم و کمتر از دیپلم دارند از ۴/۱۰، ۷/۲۷، ۱/۵۷ و ۸/۴ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۱/۱۹، ۶/۳۹، ۳۸ و ۳/۳ درصد در سال ۱۳۷۵-۱۳۷۶ برسد (همان؛ ص ۵۲.) و در مجموع سهم دارندگان تحصیلات کاردانى و بالاتر از ۱/۳۸ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۷/۵۸ درصد در سال ۷۵-۷۶ افزایش یابد. میانگین سال‌هاى تحصیل کارکنان آموزش و پرورش از ۹/۱۲ در سال ۶۷-۶۸ به ۶/۱۳ در سال ۷۵-۷۶ افزایش یافته است. هم‌چنین زنان در مشاغل آموزشى و استقبال از تحصیل در دوره‌هاى مختلف سهم زیادى داشته‌اند.
براساس آمار وزارت آموزش و پرورش تعداد کل نیروى انسانى (رسمی، حق‌التدریس و قراردادی) در سال تحصیلى ۷۶-۷۷ بیش از یک میلیون نفر بوده است که از این تعداد ۷/۴۶ درصد را زنان تشکیل داده‌اند.
ادامه تحصیل معلمان در دانشگاە‌ها
طبق مصوبه شوراى عالى برنامه‌ریزى در سال ۱۳۶۷، ۸۰ درصد ظرفیت رشته‌هاى علوم تربیتى در دورهٔ کارشناسى به آموزگاران اختصاص یافته است. امکان ادامهٔ تحصیل معلمان در دانشگاه‌ها و مدارس عالى کشور از یکسو و برقرارى مأموریت تحصیل تمام‌وقت و نیمه‌وقت موجب شد که از سال ۱۳۶۸ تا پایان ۱۳۷۳ بیش از ۲۶ هزار نفر از کارکنان آموزش و پرورش از مأموریت تحصیلى استفاده کنند. از این تعداد حدود ۲۳ هزار نفر در دورهٔ کارشناسی، ۹۲۷ نفر در دورهٔ کارشناسى ارشد و ۱۷۷ نفر در دورهٔ دکترا تحصیل مى‌کنند.
علاوه بر دانشگاه‌هاى دولتی، دانشگاه آزاد نیز پذیراى تعداد زیادى از معلمان براى ادامهٔ تحصیل بوده است. از سال‌هاى ۶۴ تا ۷۴ حدود ۵۰ هزار و ۸۶۴ نفر از فرهنگیان از دوره‌هاى کاردانى و کارشناسى استفاده کرده‌اند.
در تاریخ ۳۰/۷/۱۳۷۰ براساس مصوبه شوراى عالى انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و آموزش عالى موظف گردید تا ۲۰ درصد از ظرفیت دوره‌هاى دکترى خود را به پذیرفته‌شدگان سایر دستگاه‌ها از جمله وزارت آموزش و پرورش اختصاص دهد که این مصوبه متأسفانه با ضوابطى که براى ادامه تحصیل قبول‌شدگان وضع گردید با مشکل مواجه شده است. هم‌اکنون تعدادى از کارکنان آموزش و پرورش در دانشگاه آزاد اسلامى در دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترى به تحصیلات خود ادامه مى‌دهند.
آموزش‌هاى کوتاه‌مدت فرهنگیان
به‌منظور ایجاد تخصص و دانش‌افزائی، دوره‌هاى کوتاه‌مدت ضمن خدمت تشکیل گردیده است. براساس آمار وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶، ۱۶۸ هزار و ۵۳۰ نفر از دبیران در دوره‌هاى کوتاه‌مدت آموزشى و ۵۶۰ هزار و ۵۷۸ نفر از کارکنان آموزش و پرورش در کارگاه‌هاى آموزشى و گردهمائى شرکت کرده‌اند.
آمار فوق و مطالعات انجام‌شده در این زمینه حاکى از آن است که على‌رغم رشد مراکز تربیت‌معلم و دبیر طى دست‌کم هفتاد سال و توسعه آموزش‌هاى ضمن خدمت و وضع قانون‌هاى متعدد در مورد تربیت و تأمین معلمان، هنوز یکى از مشکلات اساسى و مهم وزارت آموزش و پرورش کمبود کادر آموزشى واجد صلاحیت و مورد نیاز دوره‌هاى مختلف تحصیلى در شهرها و روستاهاى کشور است.
در این امر عوامل متعددى دخالت دارند، از جمله:
- افزایش جمعیت و جوانى جمعیت و مهاجرت از روستاها به شهرها که نظام برنامه‌ریزى تربیت و تأمین معلمان را با اختلال مواجه کرده است
- استقبال از تحصیل در شهرها و روستاهاى کشور
- مکانیزم برنامه‌ریزى توسعه و عدم استفادهٔ بهینه از آمار و اطلاعات و تحقیقات
- عدم تناسب فارغ‌التحصیلان دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و دانشکده‌هاى تربیت دبیر با نیازهاى همه‌سالهٔ مناطق آموزشى
- کاهش تدریجى ظرفیت دانشگاه‌ها در رشته‌هاى دبیرى و به‌کارگیرى بیشتر امکانات علمى و فیزیکى دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه تربیت‌معلم در دوره‌هاى بالاتر از کارشناسى (دبیرى)
- فقدان جاذبه‌هاى لازم براى ورود به خدمت معلمى
- نظام استخدامى و بوروکراسى (دیوان سالاری) ناشى از آن در استخدام و به‌کارگیرى فارغ‌التحصیلان رشته‌هاى دبیرى و داوطلبان معلمى
- نظام توزیع و نقل و انتقالات معلمان
- کمبود آموزگاران و دبیران شایسته و علاقه‌مند و آگاه به شیوه‌هاى برخورد مطلوب با دانش‌آموزان ماهر در امر تدریس و فرآیند یاددهى و یادگیرى
- ملاحظات کلى در مورد آموزش ضمن خدمت.
براى مطالعه بیشتر به مقاله سیاست‌ها و تدابیر لازم براى جذب، تربیت و نگهدارى معلمان“ در فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش؛ ش ۱، ۱۳۷۰ مراجعه شود.
گرچه با برنامه‌ریزى‌هاى انجام‌شده تعداد بسیارى از آموزگاران، دبیران، مربیان، معاونان، مدیران و کارکنان ادارى آموزش و پرورش مى‌توانند در دوره‌هاى کوتاه‌مدت و درازمدت شرکت کنند، اما افزایش کارکنان وزارت آموزش و پرورش و ضرورت دانش‌افزائى و افزایش مهارت افرادى که در این سازمان کار مى‌کنند، ایجاب مى‌کند که موارد زیر مورد توجه جدى قرار گیرد:
۱. تشکیل انستیتو مدیریت و برنامه‌ریزى آموزشى براى تربیت مدیران و کارشناسان رده‌هاى مختلف مدیریت آموزش و پرورش
۲. بررسى نیازهاى کارکنان ادارى و آموزشى و طراحى دوره‌هاى مختلف آموزشى متناسب با نیازهاى آنان
۳. تهیه، تألیف و انتشار کتاب‌هاى مناسب براى دوره‌هاى مختلف آموزشى
۴. اختصاص مراکز خاص آموزش ضمن خدمت مجهز به امکانات و تجهیزات کامل آموزشى و شبانه‌روزى در هر منطقه
۵. تربیت و تأمین مدرسان دوره‌هاى مختلف آموزش ضمن خدمت از طریق دانشگاه‌هاى مختلف کشور
۶. استفاده از روش‌هاى آموزش حضوری، غیرحضوری، نیمه‌حضورى و خودآموزى و آموزش از راه دور با استفاده از وسایل ارتباط جمعى.
اختصاص مراکز تربیت‌معلم به مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان و تربیت نیروى انسانى مورد نیاز این وزارتخانه مهمترین اقدامى است که باید به‌صورت گسترده صورت گیرد.